Genetik baskınlık, eşler arasında hâkim gene sahip olan çiftin bir kısım özelliklerinin çocuğa aktarılmasını ifade eden bir terimdir. Çevrenizdeki insanlara baktığınız kiminin mavi gözlü, kiminin kahverengi gözlü, kiminin siyah saçlı, kiminin ise sarışın olduğunu görebilirsiniz. Bu ve buna benzer özelliklerin tamamı gen aktarı ile sağlanır. Genler, ebeveynler tarafından çocuğa aktarılarak çocukta belli kalıtsal özelliklerin oluşması sağlanır.
Gen, kromozomlarda bulunan DNA segmentlerini ifade eder. Cinsel birleşim yolu ile de genler bir nesilden diğerine geçer. Belirli özelliklere ait olan genler birden fazla formda bulunabilir. Eşlenen aleller özelliklerine göre homozigot ya da heterozigot formunda olabilirler.
Alel çiftlerinin aynı olması yani homozigot durumunda olması durumunda bu özellik aynı genotipi şeklinde çocuğa aktarılır. İşte tam bu durumda genetik baskınlık ön plana çıkarak özelliğin çocukta oluşması sağlanır. Söz konusu durum, tam hâkimiyet, eksik baskınlık ve kodominast durumlarına göre değişmektedir.
Tam Hâkimiyet Durumu
Tam hâkimiyet durumunda alel genlerden birisi baskın olup diğeri ise çekiniktir. Bu durumda baskın olan gen, çekinik olan geni baskılar ve etkisiz duruma getirir. Fenotip, baskın alel tarafından belirlenir. Örnek vermek gerekirse bezelyelerde bu durumu görebilirsiniz. Söz konusu bitkinin yuvarlak olma durumunda alel (R) biçiminde, bezelyenin buruşmuş olma durumunda ise alel (r) şeklinde ortaya çıkar. Heterozigot durumunda yuvarlak olma biçimi buruşuk olma biçimine göre baskındır. Yani Rr şeklinde gen oluşumu söz konusudur. Genetik baskınlık durumu incelendiğinde, bezelyenin yuvarlak olma ihtimali daha yüksektir.
Tamamlanmamış Hâkimiyet Durumu
Genetik baskınlık durumu incelenirken göz önünde bulundurulması gereken hususlardan biri de tamamlanmamış hâkimiyettir. Bu durumda bir alelin diğer alel üzerinde tam olarak hâkimiyet kuramaması söz konusudur. Söz konusu durumda baskın ve çekinik genler bir araya gelerek üçüncü bir fenotipi oluştururlar. Örneğin kıvırcık saç geni (CC), düz saç genine (cc) nazaran daha baskındır. Kıvırcık saç geninin düz saç geni üzerinde tam olarak hâkimiyet kuramaması durumunda tamamlanmamış hâkimiyet söz konusu olur. Bu durumda yeni bireyde dalgalı bir saç modelinin oluşması söz konusu olur.
Eş Baskınlık Durumu
Eş baskınlık ilişkilerinde her iki alelin de baskın olması söz konusu değildir. Birden fazla fenotipin gözlemlenerek üçüncü bir fenotipin ortaya çıkması ile oluşur. Özellikle kırmızı kan hücrelerinin yeni bireye aktarımında eş baskınlık durumu gözlemlenebilir. Bu durumda bir hastalığın varlığından söz edilemez. Fakat orak hemoglobine sahip olan alelin normal hemoglobine sahip olan alele göre dominantlığı söz konusudur. Bu da hem normal kırmızı kan hücrelerinin hem de orak hücrelerin taşıyıcı olduğu anlamına gelir. Orak hücre anemisi olarak adlandırılan hastalığa sahip olan bireyler hemozigot resesif olan hastalığa sahiptir.
Günümüzde Genetik Baskınlık Araştırmaları
Genetik, son derece gelişmiş ve eğlenceli bir bilim dalıdır. Söz konusu bilim dalının uzmanlık alanı genlerin incelenmesidir. Bu kapsamda yapılan binlerce araştırma olduğu gibi yapılan araştırmalar gün geçtikçe daha modern bir hal almaktadır.
Genetik baskınlık durumu da gen biliminin incelediği temel alanlardan biridir. Söz konusu durumda eşler arasındaki gen aktarımında yeni bireye hangi özelliklerin hangi ihtimalle geçeceği bilinmektedir. Lise döneminde biyoloji derslerinde öğretilmeye başlanan söz konusu ilim, üniversitelerin ilgili birimlerinde de araştırılmaya devam etmektedir.
Gen haritasının çıkarılmasından gen alanındaki diğer araştırmalara kadar birçok alanda yazılan bilimsel makaleler incelenerek konu çok daha iyi anlaşılabilir. Genetik baskınlık ilk etapta karmaşık bir konu gibi görünse de son derece zevkli ve öğrenilmesi eğlenceli bir bilimdir.
